مقاله در رابطه با گیاه استویا :

استویا گونه ای نسبتاً چند ساله، بوته ای و کوتاه قد از خانواده ی Asteraceae(Compositae)، بومی نواحی شمالی آمریکای جنوبی که هم اکنون در کشور های پاراگوئه، اوروگوئه، آمریکای مرکزی، برزیل، تایلند، چین به صورت تجاری کشت داده می شود.استویا گیاهی با خاصیت شیرین کنندگی معادل شیرین کننده های مصنوعی از دیرباز به صورت سنتی کاربرد های درمانی داشته است.این گیاه از کشف تا عمومیت مسیری طولانی را پیموده است؛ زیرا بارها به دلیل نتایج مبنی بر اثرات سرطان زایی و موتاژنی آن باعث ایجاد تردید هایی در خصوص مصرف این شیرین کننده ی طبیعی شده اند. اما خوش بختانه با مشاهدات دقیق تر و اعمال کنترل های محیط آزمایشگاهی به همراه مشاهدات تجربی و قدمت طولانی مصرف این گیاه در کشور هایی از جمله ژاپن و مصارف درمانی آن در طب سنتی اقوامی مثل اقوام خاصی در پاراگوئه این ابهامات برطرف شده است؛ طوری که سازمان های FDA و WHO مصرف آن را آزاد اعلام کرده و میزان دوز مؤثر آن را اعلام کرده اند. در این خصوص حتی شرکت های نامداری از جمله بیترایس و کوکا کولا به کاربرد آن را در سطح تجاری جامه ی عمل پوشانده اند.

برگ های این گیاه حاوی مقدار زیادی ترکیبات شیرین گلیکوزیدی ست که بدون کالری هستند . علاوه بر آن ها شامل فلاونوئید ها، استرول ها، لبدان ها، کلروفیل ها، تری ترپنوئید ها، مونو و دی ساکارید ها، اسید های آلی و نمک های معدنی ست. غلظت هر یک از این مواد بسته به شرایط رویش و موجودات ذره بینی خاک متفاوت است. اما ترکیب اصلی گلیکوزیدی آن استویوزید است که در ژاپن و کره به فراوانی مورد استفاده قرار می گیرد. استویا و عصاره های آن بیش از 40% بازار ژاپن را تسخیر کرده است. شرکت های بزرگی مانند کوکا کولا و بیترایس، با پذیرش و اعلام ایمنی و بی ضرر بودن این گیاه محصولات حاوی آن را وارد بازار های ژاپن، برزیل و سایر کشور های مجاز کرده اند.مصرف این گیاه به صورت برگ تازه، خشک و پودر شده و یا به صورت افشره ی مایع امکان پذیر است.استویا در طبیعت به صورت خودرو در نواحی نیمه خشک چمنزار تا کوهستان می روید. استویا قابلیت تولید دانه را دارد؛ اما تنها تعداد معدودی از آنها جوانه می زنند. کاشت مجموعه ای استویا روش مؤثرتری در بازتولید آن است و خواص آن به شرح جدول زیر می باشد :

دسترسی به استویا از کشوری به کشور دیگر بسیار متفاوت است. در برخی کشور ها استویا برای دهه ها و قرن های متمادی به عنوان شیرین کننده مورد استقاده قرار گرفته است؛ به عنوان مثال در ژاپن چندین دهه از این گیاه به عنوان شیرین کننده استفاده می شود. در برخی کشورها مصرف استویا محدود و یا ممنوع است. در برخی دیگر، به دلیل نگرانی هایی در مورد سلامتی و اختلاف نظر های موجود در این مورد دسترسی به این گیاه را با محدودیت هایی مواجه ساخته است. به مرور زمان تعداد کشور هایی که استویا را به عنوان شیرین کننده پذیرفته اند، افزایش یافته است. هدف از این مقاله معرفی جایگزینی طبیعی برای شیرین کننده های مصنوعی است. سپس به معرفی ترکیبات، ساختار و خواص درمانی و مصارف پزشکی و تأثیرات احتمالی مضر می پردازیم.

گیاه استویا شامل 240 گونه ی گیاهان بومی آمریکای جنوبی، آمریکای مرکزی و مکزیک و گونه هایی که در بخش های شمالی مانند دیو مکزیکو، آریزونا و تکزاس یافته شده اند. برگ های استویا به دلیل شیرین بودنشان نام های مختلفی از جمله برگ قندی، برگ عسلی، برگ شیرین، علف شیرین، برگ آبنباتی و برگ شیرین پاراگوئه داشته است. این گونه ها ابتدا توسط گیاهشناس و پزشک اسپانیایی Jaime Esteve Pedro یافته شده اند. استویا لقبی بود که این گیاهشناس و پزشک بر این گیاه نهاد. مصرف گیاه به عنوان یک شیرین کننده به آمریکای جنوبی بازمی گردد. در سال 1887 Antonio Bertoni گیاهشناس سوئیسی در حین تحقیقاتش در شرق پاراگوئه استویا و خاصیت شیرینی آن را با جزئیات شرح داد و بعد از آن به خارج از آمریکای جنوبی معرفی شد. تحقیقات اندکی در این زمینه انجام گرقته بود تا اینکه در سال 1910 دو شیمیدان فرانسوی گلیکوزید هایی را که باعث شیرینی استویا می شوند، جدا کردند. آنها این ترکیبات را stevioside و rebaudioside نامیدند.این ترکیبات 300-250 برابر شیرین تر از ساکارز، مقاوم به حرارت و غیر قابل تخمیر هستند.

ساختار دقیق گلیکون و گلیکوزید در سال 1955 منتشر گردید. استویول واحد سازنده ی اصلی گلیکوزید های شیرین استویا است. استویوزید و rebaudioside به ترتیب با جایگذینی اتم هیدروژن پایینی با گلوکز و اتم هیدروژن بالایی با دو یا سه گروه گلوکز متصل به هم شکل گرفته اند.

در اوایل دهه ی 1970، ژاپن کشت استویا را به عنوان جایگزینی برای شیرین کننده های مصنوعی مانند ساکارین و سیکلامات که سرطان زا تلقی می شوند، شروع کرد. برگ های استویا، عصاره ی آبدار برگ های استویا و استویوزید خالص به عنوان شیرین کننده مورد استفاده قرار می گیرند. به دلیل آن که شرکت Morita Kagaku Kogyo اولین شرکتی بود که به طور تجاری استویا را در سال 1971 تولید کرد، ژاپنی ها استویا را در فرآورده های غذایی، نوشیدنی ها( مانند کوکا کولا) و استفاده ی روزمره مصرف می کنند. ژاپن هم اکنون با تخمین چهل در صدی بازار شیرین کننده ها بیش از هر کشور دیگری مصرف کننده ی استویا است. امروزه استویا در نقاط مختلف آسیای شرقی از جمله چین(1984)، کره، تایوان، تایلند و مالزی کاشت و مصرف می شود. استویا همچنین در بعضی نواحی آمریکای جنوبی( برزیل، پرو، پاراگوئه، اوروگوئه و کلمبیا) و اسرائیل یافت شده است. چین بزرگ ترین صادر کننده استویوزید در دنیا است.

مصارف پزشکی

قرن ها استویا را در بین قبایل Guaraní در پاراگوئه، بولیویا و با نام ka\'a he\'ê (علف شیرین) می شناختند و به عنوان شیرین کننده در چای های دارویی برای درمان سوزش معده و سایر امراض به کار می بردند. به دلیل آنکه گلیکوزید های استویا قابلیت متابولیسم را ندارند، می توان گفت که این گیاه بدون کالری ست. جدیدترین تحقیقات پزشکی تاثیر ضد ویروسی، جلوگیری از افزایش فشار و قند خون و خاصیت درمانی بر رماتیسم و آسم را نشان داده اند. استویا اثر ناچیزی بر افزایش قند خون دارد و حتی باعث افزایش تحمل گلوکز می شود؛ بنابراین بسیار مورد توجه افراد مبتلا به دیابت و افرادی که محدودیت مصرف مواد قندی دارند، قرار گرفته است. نتایج تحقیقات حاکی از آن است که وجود ترکیبات فنولی موجود در برگ ها و کالوس این گیاه با خاصیت مؤثر آنتی اکسیدانی خود می توانند موجب خاصیت درمانی استویا از جمله موارد ذکر شده شوند.

دو آزمونی که توسط گروه تحقیقات دانشگاه پوردو در مورد اثر استویا بر پوسیدگی دندان نشان داد که این گیاه نه تنها هیچ اثری بر پوسیدگی دندانی نداشته بلکه به دلیل سازگاری با فلوراید مانع از ایجاد حفرات دندانی می شود.

نتایج تحقیقاتی اثر موتاژنی استویول- محصول تجزیه ی stevioside و rebaudioside A- را در عصاره ی کبد موش های مورد درمان و نیز گونه ی Salmonella typhimurium TM 677 نشان دادند. اما این نتیجه نمی تواند دلیلی بر سرطان زایی استویوزید که به عنوان شیرین کننده مورد مصرف است، باشد بر این مبنا که احتمال تغییر استویوزید به استویول در حضور باکتری های کولنی وجود دارد. طی سال ها تحقیق، کاشت سلولی و مطالعات جانوری خاصیت سمی و اثرات متفاوت ترکیبات استویا را نشان داده اند. در حالی که گزارشاتی حاکی از آن بوده اند که استویول و استویوزید موتاژن های ضعیفی هستند؛ تعداد زیادی از گزارشات اشاره به بی ضرر بودن این ترکیبات داشته اند. در سال 2005 گزارشی از JECFA مبنی بر عدم بروز اثر ژنوتوکسیک از استویوزید و rebaudioside A در محیط آزمایشگاهی و شرایط واقعی منتشر شد. این گزارش حاوی نتایجی در رابطه با فعالیت ژنوتوکسیک استویول و متابولیت های آن در محیط آزمایشگاهی بوده است؛ که در موجودات زنده هیچ اثر ژنوتوکسیکی تا میزان 2000 mg/kg bw/day نشان نداده است. از جایی که گلیکوزید های استویول به استویول متابولیز می شوند آزمایشات اولیه نتایج مثبتی در این خصوص در محیط آزمایشگاهی داشته اند که نگرانی هایی در خصوص ایمنی مصرف آن در بر داشته اند که در مطالعات بعدی رفع شد.

در بررسی که در سال 2008 انجام شد در 14 مورد از 16 مورد آزمایش هیچ گونه اثری ازخاصیت ژنوتوکسیک استویوزید را نشان ندادند؛ 11 مورد از 15 تحقیق انجام شده فعالیت ژنوتوکسیک را در مورد استویول و هیچ یک در مورد Rebaudioside A این اثر را نشان نداده اند. مطالعات اولیه ی انسانی تاثیر درمانی استویا را بر فشار خون بالا نشان داده اند؛ این در حالی ست که مطالعات اخیر بر بی اثر بودن آنها بر فشار خون بالا دلالت داشته اند. در حقیقت میلیون ها ژاپنی استویا را بیش از سی سال بدون گزارشی از ضرر و زیانی از آن مصرف نموده اند. هم چنین این گیاه در بین اقوام ساکن در آمریکای جنوبی به صورت سنتی به عنوان درمان دیابت نوع دو استفاده می شده است.

مطالعات بالینی زیادی تأثیرات مفید آن را بر فشار خون بالا و دیابت نوع 2 نشان داده اند. از جمله ی این تحقیقات دو تحقیق جداگانه توسط محققان چینی ست. هر دو تحقیق کاهش مؤثر فشار سیستولی و دیاستولی را در پایان دوره ی درمان با مجموعه ی استویوزید ها( غلظت مورد استفاده گزارش نشده است.) نشان داده اند. یک تحقیق اختصاصی کاهش میزان گلوکز و گلوکوگان با مصرف 1 گرم استویوزید در یک وعده را نشان داده است. نتایج مطالعات اظهار داشته است که مصرف 1000 گرم استویوزید در روز قابل تحمل بوده و هیچ اثر بالینی به خصوصی بر خون نداشته است. نتایح تحقیقات دیگری افزایش ترشح انسولین از پانکراس را با مصرف استویوزید و بی تأثیر بودن آن را بر لیپید های خون و نتایج متفاوتی بر هموگلوبین گلیکوزیله HbA1C را نشان داده است. در این زمینه نتایج بعضی تحقیقات نشان دهنده ی بی تأثیر بودن گلیکوزید های استویول بر فشار خون و تعادل گلوکز خون بوده است و بعضی تحقیقات تأثیر مثبت آن ابراز داشته اند در حالی که مطالعات بلند مدت در این زمینه مبنی بر بی تأثیر بودن این ترکیبات است.اگرچه غلظت های نسبتا بالای عصاره ی استویوزید و استویول میزان رشد بعضی باکتریها را نشان داده است، غلظت های مورد استفاده در مواد غذایی به عنوان شیرین کننده کمتر از غلظت مؤثر آن است. بنابراین تأثیر سودمند استویوزید بیشتر به دلیل جایگزین کردن ساکارز با یک شیرین کننده ی غیر سرطان زا است که موارد استفاده آن در جدول زیر آورده شده است .

در آغاز سال 2009 FDA در ایالات متحده ی آمریکا Rebiana را کاملا ایمن معرفی کرد. مطالعات پایداری بسیار مناسب این ترکیب را در نوشیدنی های غیر الکلی ثابت کرده اند. این ترکیب نسبت به نور نیز پایدار است. با توجه به سمیت این ماده برای آن میزان LD50 تعریف شد.« این میزان برای همستر های نر 2/5 و 1/6 گرم بر کیلوگرم در همستر های ماده است.» اما این مقدار برای موش ها بیش از 15 گرم بر کیلو گرم است که نشان از حساسیت بیشتر همستر ها نسبت به استویول دارد.

نتایج تحقیقات میانگین و حداکثر دوز مصرفی rebiana به ترتیب 3/1 و 4/3 میلی گرم به ازای کیلوگرم وزن بدن در روز به طور کلی اعلام کرده اند. این میزان در کودکان 1/2 و 5 میلی گرم و در کودکان مبتلا به دیابت به ترتیب 4/3 و 5/4 میلی گرم گزارش شده است.

در مطالعات انجام شده و گزارشاتی که در این مقاله ذکر شده اند اثرات درمانی این گیاه را به دلیل حضور ترکیبات فنولی موجود در بخش های مختلف این گیاه به ویژه در برگ ها و کالوس اعلام کرده اند و تأثیرات ضد سرطانی و درمان احتمالی بیماری های قلبی – عروقی و قند خون را به واسطه ی خاصیت گیرندگی رادیکال های آزاد دانسته اند.

امروزه با مطالعات انجام شده عصاره ی تخلیص شده ی Rebaudiosid A با نام Rebiana بعد از آزمایشات متعدد و اخذ تأییدیه از سازمان بهداشت جهانی در درجه ی مواد غذایی در سطح تجاری تولید در مصارف مختلف از جمله نوشیدنی ها کاربرد یافته است.

منبع ایران به لیمو

سیدحامد درویش پور